૧-ઓંધ નાગનાથ મંદિર મહારાષ્ટ્રના હિંગોલી જિલ્લામાં આવેલું છે.
૨-ઉત્તરાખંડના અલ્મોડા જિલ્લામાં આવેલું જાગેશ્વર મંદિર.
શિવપુરાણ સ્પષ્ટપણે જણાવે છે કે નાગેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ ‘દારુકવન’માં છે,જે પ્રાચીન ભારતમાં જંગલ સૂચવે છે.’દારુકાવન’ નો ઉલ્લેખ ભારતીય મહાકાવ્યોમાં પણ જોવા મળે છે, જેમ કે કામ્યકવન, દ્વૈતવન,દંડકવન.
‘દારૂકવન’ના પૌરાણિક જંગલનું વાસ્તવિક સ્થળ કયું છે,તેની જ ચર્ચા કરવામાં આવી છે.અન્ય કોઈ નોંધપાત્ર પુરાવા જ્યોતિર્લિંગનું સ્થાન સૂચવે છે તેથી આજે પણ ‘દારુકાવન’જ એકમાત્ર પુરાવો છે જેના આધારે દલીલો અને ચર્ચાઓ કરવામાં આવે છે. તો આ પુરાવાના આધારે જોઈએ કે આમાંથી કયા મંદિરને જ્યોતિર્લિંગ માનવામાં આવે છે.
‘દારુકવન’નામ દારુવન (પાઈન જંગલો) પરથી ઉતરી આવ્યું છે,જે ઉત્તરાખંડ(પશ્ચિમ હિમાલય)માં સારી સંખ્યામાં જોવા મળે છે.દિયોદર (દારૂનું વૃક્ષ) માત્ર પશ્ચિમ હિમાલયમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે અને દ્વીપકલ્પીય ભારતમાં તેમની હાજરી નહિવત છે.પ્રાચીન હિંદુ ગ્રંથોમાં દેવદારના વૃક્ષોને ભગવાન શિવ સાથે સાંકળવામાં આવ્યા છે.સનાતન ઋષિમુનિ અને સાધુ મહાદેવ શિવને પ્રસન્ન કરવા માટે દિયોદરના જંગલોમાં રહેતા અને ધ્યાન કરતા.
જો દારુકાવન નામ ‘દ્વારકાવન’ જોવામાં આવે તો તે દ્વારકાના નાગેશ્વર મંદિર તરફ વળે છે.જોકે, દ્વારકાના આ ભાગમાં એવું કોઈ જંગલ નથી,જેનો ઉલ્લેખ ભારતીય મહાકાવ્યોમાં જોવા મળે છે.શ્રી કૃષ્ણની દંતકથાઓમાં સોમનાથ મંદિર અને નજીકના પ્રભાતીર્થનો પણ ઉલ્લેખ છે,પરંતુ દ્વારકામાં નાગેશ્વર કે દારુકાવનનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી.દારુકવન પણ વિંધ્ય પર્વતને અડીને આવેલું જંગલ હોઈ શકે છે.તે પશ્ચિમમાં સમુદ્ર અને દક્ષિણ-દક્ષિણપશ્ચિમમાં વિંધ્ય પર્વતોમાં ફેલાયેલો જંગલ વિસ્તાર છે.
દ્વાદશ જ્યોતિર્લિંગ સ્તોત્ર (૭)માં,આદિગુરુ શંકરાચાર્ય આ જ્યોતિર્લિંગને નાગનાથ તરીકે વર્ણવે છે.દારુક રાક્ષસ અને દારુકી રાક્ષણી સાથેની કથા અહીં મળે છે.
કોટિરુદ્ર કોડમાં શિવને ‘દારુકાવને નાગેશમ’ કહેવામાં આવ્યા છે.નાગેશ્વર – સાપનો દેવ.નાગેશ્વર શબ્દ સર્પોના ભગવાન એટલે કે મહાદેવ શિવને દર્શાવે છે. સર્પ,જે હંમેશા ભગવાન શિવના ગળામાં વીંટળાયેલો જોવા મળે છે, તેને શિવનું આભૂષણ કહેવામાં આવે છે.આ કારણથી આ મંદિર ઝેર અને ઝેર સંબંધિત રોગોથી મુક્તિ માટે પ્રખ્યાત છે.
